Mở đầu

“Nhân viên nam thì được gọi kèm -kun, nhân viên nữ thì kèm -san.” Với thế hệ “chú bác” trong doanh nghiệp Nhật, lối xưng hô ấy suốt cả sự nghiệp nghe như lẽ đương nhiên, nhưng tôi luôn thấy nó sai sai.

Vì sao chỉ những “người đàn ông cấp dưới” phải chịu cảnh suốt đời bị gọi là “-kun”? Âm sắc ấy chứa đựng cảm giác “chưa trưởng thành”, “thuộc hàng dưới”, và nó bẻ cong quan hệ dù người trong cuộc muốn hay không. Sự lệch lạc ấy kéo theo cả đánh giá lẫn niềm tin.

Trong bài viết này, dựa trên trải nghiệm của bản thân và giá trị đương đại, tôi đào sâu các vấn đề của “văn hóa -kun” và chỉ ra vì sao chúng ta phải thay đổi ngay bây giờ.

Bối cảnh lịch sử của văn hóa xưng hô

Vì sao lại sinh ra việc “nam = -kun / nữ = -san”?

Sau chiến tranh, trong nhà trường và câu lạc bộ Nhật Bản lan rộng thói quen gọi nam sinh là “-kun” và nữ sinh là “-san”. Đó là hình ảnh phản chiếu của phân công vai trò giới thời bấy giờ, rồi được bê nguyên vào môi trường công sở.

Cảm giác “con trai gọi nhau là -kun, con gái là -san” tiếp tục sống trong đời trưởng thành. Nhưng xã hội đã đổi khác. Bình đẳng giới tiến lên, chức vụ và năng lực không còn do giới tính quyết định. Chỉ riêng cách xưng hô là vẫn lôi kéo tập quán cũ.

Lưu ý dành cho bạn đọc chưa quen với kính ngữ tiếng Nhật: -san là hậu tố trung tính, lịch sự tương tự như “ông/bà/cô/chú”, còn -kun truyền thống dùng cho con trai, cấp dưới nam hoặc đồng nghiệp thân. Vì hàm ý địa vị thấp hơn, chỉ gọi nam giới bằng -kun sẽ ngầm duy trì trật tự thứ bậc.

Quyền lực vô hình của cách xưng hô

Cách gọi không chỉ là nhãn dán; lời nói mang theo sức nặng.

Tiếp tục gọi cấp dưới nam là “-kun” vô tình đóng khung “-san = kính trọng ngang hàng / -kun = người cần được bảo ban”. Gọi phụ nữ là “-san” còn đàn ông là “-kun” trông có vẻ nhỏ nhặt, nhưng đủ sức làm méo mó bầu không khí tổ chức.

  • Duy trì quyền lực: khác biệt trong cách gọi khiến quan hệ trên - dưới bị cố định.
  • Ổ cho quấy rối: gắn “-kun” với “người nhà”, “trẻ con” khiến giọng điệu kẻ cả và những cú đè nén vô thức trở nên hợp lý.
  • Đồng thời dai dẳng cả quan niệm cũ kỹ rằng “Anh A-kun là người nhà; Chị B-san (có thể nghỉ khi kết hôn) chỉ là người ngoài”.

Cách xưng hô lặp lại mỗi ngày, nên tác động thấm sâu và lặng lẽ đúc nên văn hóa công ty. Huống hồ, chính những người ấy khi gặp đàn ông cấp trên vẫn gọi là “-san”. Họ biết rõ thế nào là tôn trọng.

Nói thẳng ra, thời nay chẳng ai đoán được lúc nào một đàn em hay người ít tuổi hơn sẽ trở thành sếp. Thực tế, nhà quản lý chưa từng dẫn dắt người lớn tuổi giờ hiếm rồi.

Trong bối cảnh ấy, ôm khư khư “đàn em thì -kun, đàn anh thì -san” chẳng đem lại lợi ích nào. Liệu bạn có đổi sang “-san” ngay khoảnh khắc người “A-kun” kia thăng làm sếp của mình?

Tôi đã thấy những người đàn ông trung niên làm y như vậy. Họ sùng bái cái chức danh chỉ có ý nghĩa trong nội bộ công ty, và hễ chức đổi là xoay cách gọi trong tích tắc — trông chẳng khác học sinh cấp hai hốt hoảng vì điều lệ mới.

Nếu ngay từ đầu bạn tôn trọng mọi con người, thì dẫu cấp dưới trở thành cấp trên cũng chẳng có gì phải xấu hổ hay tủi nhục.

Trải nghiệm của tôi: chuyển sang dùng “-san”

Khoảng mười năm trước, tôi chủ động gọi cả đàn em và cấp dưới nam là “-san”. Ban đầu hơi gượng gạo, nhưng hiệu quả hiện ra nhanh chóng.

  • Trong tôi tự nhiên nảy sinh sự kính trọng ổn định với đối phương.
  • Khoảng cách với đàn em trở nên ngang bằng hơn, đối thoại trơn tru hơn.
  • Nhu cầu khẳng định vị thế giảm hẳn, việc gây dựng niềm tin dễ dàng hơn.
  • Quan trọng nhất, tôi không còn phải bịa lý do vì sao phụ nữ được gọi “-san” còn đàn ông lại “-kun”.

Điều làm tôi ngạc nhiên là chính góc nhìn của mình thay đổi. Khi đổi cách xưng hô, ánh mắt nhìn người cũng đổi theo. Đó không chỉ là lễ nghi; đó là một thực hành nhỏ giúp cải biến văn hóa tổ chức.

Cập nhật cách xưng hô trong xã hội hiện đại

Trong thời đại đề cao đa dạng và hòa nhập, “nam = -kun / nữ = -san” rõ ràng là lỗi thời.

Nhìn ra nước ngoài: thế giới nói tiếng Anh vẫn có Mr./Ms., nhưng môi trường doanh nghiệp ngày càng thiên về gọi tên riêng. Từ 2015, Vương quốc Anh còn phổ biến Mx., một cách xưng hô trung tính về giới (đọc “miks” hoặc “mắc”). Xu hướng rất rõ: tôn trọng đồng đều cho tất cả.

Sự chuyển dịch ấy vừa ngăn đàn ông vin vào “người trong nhà” để bao biện cho hành vi thô lỗ, vừa tránh biến phụ nữ thành ngoại lệ đứng ngoài. Nó góp phần phòng chống quấy rối, cải thiện môi trường làm việc và nâng cao mức gắn bó của lớp trẻ.

Đề xuất: gọi tất cả mọi người là “-san”

Kết luận rất đơn giản.

  • Gọi cả nhân viên nam lẫn nữ bằng “-san”.
  • Đừng xem đây là quy định hình thức, mà là tuyên ngôn rõ ràng rằng ai cũng xứng đáng nhận sự tôn trọng ngang nhau.

Cách xưng hô tưởng như tiểu tiết, nhưng đủ sức thay đổi bầu không khí và mối quan hệ trong tập thể. Aristotle đã nói: hành động lặp lại trở thành thói quen, thói quen tạo nên tính cách.

Chấm dứt văn hóa “-kun” và kiên trì dùng “-san” là một bước để xây dựng văn hóa làm việc lành mạnh, đồng thời rèn luyện trong chính chúng ta một nhân cách biết tôn trọng mọi người.

Kết luận

Cách xưng hô là lực vô hình định hình quan hệ. Thói quen gọi nhân viên nam là “-kun” bóp méo đánh giá và quan hệ, và không ăn khớp với chuẩn mực bình đẳng giới hiện nay.

Đừng bỏ qua cảm giác khó chịu dù nhỏ — hãy bắt đầu từ việc đổi cách gọi. Bước ấy giúp gieo mầm tôn trọng và niềm tin ở nơi làm việc, nuôi dưỡng văn hóa hướng về tương lai.

Thế hệ lớn tuổi có thể thấy ngượng lúc đầu, nhưng khi quen rồi họ sẽ nhận ra mình từng ảo tưởng mình quan trọng đến mức nào, và thấy những người vẫn bám víu “-kun” trông buồn cười ra sao. Sự tỉnh thức khiêm tốn ấy chỉ có lợi, chẳng bao giờ gây thiệt.

Đã đến lúc khép lại văn hóa chỉ gọi đàn ông cấp dưới là “-kun”. Tiêu chuẩn mới là dùng “-san” với tất cả mọi người.